De ‘spirit’ van Jair Messias Bolsonaro

Velen hadden verwacht dat Lula in de eerste ronde van de verkiezingen in Brazilië tot president zou verkozen zijn. Hij haalde niet de verhoopte 50 % en Bolsonaro haalde meer dan 40 %, meer dan de opiniepeilingen voorspelden. Op naar een tweede ronde: 30 oktober.

De uitslag verraste en verrast niet. Wat in 2018 (en nu) gebeurd is, staat in de fascistische traditie van de jaren ‘30 van de twintigste eeuw. In die jaren werd er in Brazilië erg gedweept met Hitler en Duitsland. Zelfs heel wat priesters zaten in die beweging. Sindsdien is dat een onderstroom gebleven in de Braziliaanse samenleving. De wortels zitten nog dieper: sinds de stichting van de republiek eind 19^e eeuw staat op de vlag ‘Ordem e Progresso’, ‘Orde en vooruitgang’, ook al heeft de Messias er sinds 2019 een chaos van gemaakt.

President Bolsonaro wordt, ondanks al zijn leugens, corruptie en tegenstrijdigheden door drie machten in het zadel gehouden: de agrobusiness, het leger en de Pinksterkerken. Die kerken werden in de jaren ‘70 vanuit de Verenigde Staten geïmporteerd om de opkomende bevrijdingstheologie te dwarsbomen. Tegenover de bevrijdingstheologie zetten ze de ‘theologie van de voorspoed’ (= het geld), ook al zijn veel arme mensen aangesloten bij deze bizarre kerken.

Bolsonaro idealiseert de militaire dictatuur van 1964 tot 1985 en verheerlijkt zelfs de folteringen die toen voltrokken werden. Het leger is dan vier jaar geleden ook via de voordeur binnen gekomen: 3000 militairen zitten in de administraties en er zijn meer generaals tot minister aangesteld dan bij het begin van de dictatuur. De militairen zelf zijn één van de weinige beroepsgroepen die recent een hoger loon kregen. Zij kiezen dus voor hun goeroe.

De agrobusiness zit in heel de maatschappij verweven en heeft vooral in het federale parlement een grote macht. Zo heeft ze zichzelf al decennia lang goed bediend met subsidies. Een milieuwet door het congres krijgen, is dan ook een moeilijke zaak.

Neem nu de ‘Wet Kandir’ van 1996. Deze wet ten dienste van de agrobusiness zorgt ervoor dat er geen uitvoertaksen moeten betaald worden, bv. voor soja richting Europa en China. Dat maakt dat Braziliaanse soja de goedkoopste ter wereld is, daar sinds 1962 er ook geen heffing in de Europese havens moet betaald worden. Kandir bepaalt ook dat de agrobusiness geen belasting moet betalen op pesticiden. Bijgevolg kan overvloedig gif vanuit vliegtuigjes gespoten worden. Over de velden, maar ook over scholen, woonwijken, etc. . Gif dat dikwijls in Europa (ook in België) geproduceerd wordt, maar in de Europese Unie niet in de landbouw mag gebruikt worden. Het mag wel geëxporteerd worden, bv. naar Brazilië.

Diezelfde agrobusiness heeft in september zwaar gelobbyd. Zo schreven diverse bedrijven van de zuidelijke deelstaat Santa Catarina op 2 september een Open Brief aan de kiezers. Ze spreken in deze brief veel over ‘democratie’, maar zij zijn de eersten om die democratie uit te hollen. De brief is ondertekend door de presidenten van alle afdelingen van de agronegócio van Santa Catarina (o.a. Aurora-Coop en 9 andere bedrijven). Bij het trio van President Bolsonaro ‘God-familie-vaderland’ voegen ze nog de vrijheid. De ondertoon van de brief is ingehouden fascistisch, als je weet dat dezelfde business de gouverneur van Santa Catarina het leven zuur gemaakt heeft, daar hij een belasting wou heffen op pesticiden. “Nee, wij hebben de vrijheid om kosteloos gif te spuiten!”

In Brazilië zeggen ze: “Bolsonaro heeft hun geest schoon gemaakt”. De waarheid van de Messias is hun enige Waarheid. Ze volgen hem zonder discussie.

Luc Vankrunkelsven

(De auteur schreef 11 boeken over de verhouding Brazilië-Europa)

Cisarte, een mooie afsluiter

De laatste activiteit in São Paulo is een bijzondere. Een toespraak voor een geïnteresseerd publiek van daklozen. Midden in e viaduct van de achtbaansavenida ‘23 de maio’, één van de drukste banen in São Paulo, bevindt zich een originele werking met mensen zonder dak boven hun hoofd. Anno 2021 waren er 31.884 in deze metropool.

Cisarte wil niet assistentialistisch werken, maar de daklozen helpen terug hun leven op de rails te krijgen. Het is een gemeenschap met een industriële keuken om terug te leren koken, mogelijkheden om apart te praten met een psycholoog of een andere hulpverlener, een tandartspraktijk, een kunstatelier, tweedehandskleren tegen een lage prijs, een bibliotheek, cinema, theater, workshops, werken rond mensenrechten, etc.

Het centrum is in de buurt van ‘Liberdade’ (vrijheid), de wijk waar vooral Japanners hun restaurants hebben. Vrijheid voor wie? Zowel in de Verenigde staten, als in Brazilië, maar ook in Europa heb je de ‘vrijheid’ om op straat te leven. In Brussel zouden er wel 5300 zijn.

De armsten trouwen me

Het heeft iets onwerkelijks: boven het geroezemoes van het drukke verkeer over de Cerrado spreken en over de verantwoordelijkheid van Europa. We draaien de film van Louise Amand ‘Pé na terra’ (Voeten op de grond). Nadien ontspint zich een boeiend gesprek. Nochtans weten de meeste Brazilianen niets af van de Cerrado, maar hier is toch nogal wat kennis verzameld.

Ik ben nu al 32 jaar bezig met landbouw en voeding; 12 jaar met de Cerrado aan beide kanten van de oceaan…, maar deze ervaring brengt mij terug bij mijn eerste liefde: burgerdienst bij een buurtwerk in Antwerpen. Ook de internationale Vierde Wereldbeweging wil niet zomaar de armen ‘helpen’, maar hen samen brengen en stem geven. De armen nemen het woord. Graag wil ik hier even Julien Van Riet gedenken. Jarenlang animeerde hij Café zonder bier. Consequent vertrok hij in zijn werk altijd vanuit de armsten.

Aan het eind geven ze me nog mee dat morgen, op’t moment dat ik naar Europa terugkeer, alle Braziliaanse organisaties, die met de daklozen begaan zijn, in São Paulo komen manifesteren. Ze komen samen aan de kerk ‘Nossa Senhora do Rosário’ (O.L.V. van de rozenkrans). Bijzonder symbolisch. In de slaventijd mochten de Afrikanen niet samen bidden met de blanken. Ze moesten, zowel in Salvador da Bahia als hier in Sȧo Paulo apart samenkomen. Iedere ‘klasse’ had zijn kerk.

Aan de kerk in São Paulo staat ook een levensgroot beeld van een zwarte vrouw die de borst geeft. Ook dit is een sterk symbool: zwarte vrouwen gaven de borst, niet alleen aan hun eigen baby, maar ook aan de blanke kinderen van hun meesters.

Van aan die vrouw, die voor het leven staat, vertrekt een mars langs verschillende geladen plekken in de stad. Jammer dat ik het moet missen.

São Paulo, 2 juni 2022.

Chapecó: universiteit van het volk

In Brazilië moet je nogal eens de nodige soepelheid hebben. Agenda’s veranderen dikwijls. Deze keer omwille van het weer. Vandaag zouden we een bijzonder agroforestrybedrijf van een jongere bezoeken, maar daar het een hevige regendag is, vervalt dat de laatste minuut. Al maar goed, want ik heb hier alleen maar sandalen. Wel jammer, want in september 2019 wilden we’t al gaan bezoeken. Toen lukte het ook niet.

Goed nieuws

Prof. Andrioli komt langs. Hij schreef al diverse boeken over de sojakwestie, zowel in het Duits als in het Portugees. Hij deed indertijd zijn doctoraat over genetisch gemanipuleerde soja versus biologische soja in Duitsland. In juli gaat hij terug voor een jaar naar Hamburg. Voor een Post-doctoraat. Hij komt met goed nieuws: dankzij de openheid van de nieuwe groen-rode regering in Duitsland is er heel wat mogelijk, ook i.v.m. de sojakwestie. Ze willen onderzoeken of de soja, die Duitsland importeert niet gebaseerd is op ontbossing, schending van mensenrechten en veel gif. In dat kader wordt nu in Brazilië een observatorium opgericht met diverse universiteiten. Ook de Cerrado wordt in het project geïntegreerd. Eindelijk. Als nu de Europese Commissie nog mee wil, dan komen we dichter bij een ‘oplossing’. De Commissie deed al maanden geleden een voorstel om geen overzeese producten meer te importeren, die ontbossing meebrengen. Jammer is dat ze de savannes en andere ecosystemen niet integreren. Daarom proberen organisaties zoals Fern, WWF, Greenpeace de Commissie op andere gedachten te brengen. Als alleen de wouden zouden beschermd worden, dan neemt de druk op de Cerrado en andere savannes in Afrika nog toe. Tegelijkertijd belt Prof. Larissa Mies Bombardi me. Ze was vorige week ook in Duitsland en ook zij brengt goed nieuws: de regering wil ingrijpen in de productie van Duits gif dat in Europa verboden is om te gebruiken, maar dat wel mag geëxporteerd worden.

Debat met jonge generatie

‘s Avonds hebben we een debat in de Federale Universiteit Fronteira Sul (UFFS), campus Chapecó. Deze universiteit is een overwinning van de sociale bewegingen Fetraf, Via Campesina en andere organisaties. De universiteit UFFS heeft zes campussen in de drie zuidelijke deelstaten Rio Grande do Sul, Santa Catarina en Paraná. De campussen situeren zich telkens in streken, waar tot voor 15 jaar geen universiteit was. Ook het project ‘Terra Solidária’ om de jonge generatie landbouwers te vormen en om het syndicaat verder uit te bouwen, is verbonden met de universiteit.

Het debat met heel wat studenten en professoren handelt over de perspectieven van de agricultura familiar. In de huidige context van de regering Bolsonaro wordt alleen de exportlandbouw van de agrobusiness gesteund. De gezinslandbouw krijgt geen ondersteuning meer. Nochtans gaat het om 4 miljoen gezinnen in het land; in Santa Catarina 150.000 kleine bedrijven. Het woord ‘kapitalisme’ klinkt regelmatig in de zaal. Dat woordgebruik en de analyses komen hier vlotter dan in Europa. De extremen, de uitsluiting zijn hier dan ook opvallender dan bij ons in Vlaanderen bijvoorbeeld. Nochtans gaat het om hetzelfde wereldwijde systeem dan sinds de stichting van de Wereldhandelsorganisatie WTO in 1995 scherper is geworden. Boeren van heel de planeet moeten tegen elkaar concurreren en zijn afhankelijk van de lage prijzen die door de handel, de voedingsindustrie en supermarkten worden opgelegd.

Naast het woord ‘kapitalisme’ komt ook het woord ‘agro-ecologie’ opduiken. Het is de weg om het geteisterde milieu te herstellen, om terug als familiale boer autonoom te worden en om meer regionaal te werken. Fetraf Santa Catarina is met een project bezig om haar achterban meer op dat agro-ecologische spoor te zetten. Agro-ecologie leidt niet alleen tot autonomie, maar ook tot samenwerking in coöperatief verband, spiritualiteit en andere menselijke waarden. Tegen de onmenselijkheid van het huidige exportmodel in.

In Vlaanderen proberen we met Voedsel-Anders, waarin we tot synergie komen met 25 organisaties, ook het landbouw- en voedselsysteem in de goede richting te veranderen.

Wat Brazilië betreft, is er nog heel wat werk aan de winkel. Door het exportbeleid lijden nu 20 miljoen van de 240 miljoen Brazilianen honger. Er wordt vooral veel soja geëxporteerd, maar het basisvoedsel van de Braziliaan, bonen (feijão) is er onvoldoende en moet geïmporteerd worden. Het gebruik van gif neemt jaarlijks toe. In 2019 werden 475 nieuwe ‘agrotóxicos’ door de regering erkend; in 2020 493 en in 2021 499. Met de Lei (Wet) Kandir van 1996 moet er geen belasting betaald worden op pesticiden en geen belasting op de export van onverwerkte of half verwerkte producten. De Braziliaanse soja wordt dus niet belast, noch bij export vanuit het land als bij import in Europa (sinds 1962). Het is te begrijpen dat heel ons landbouwmodel op die tot voor kort goedkope soja gebaseerd is. Ondertussen gaat 55 % van het geïmporteerde gif in Brazilië naar de soja. Bijna 80 % van de soja wereldwijd gaat naar veevoeding. Hier wordt veel kritiek gegeven op de enorme monoculturen soja, maar over minder vleesconsumptie beginnen is nog een groter taboe dan in Europa.

Wat Mercosul (Argentinië, Brazilië, Uruguay, Paraguay) betreft: voor 584.751.000 euro wordt vanuit Europa aan gif geïmporteerd. De landbouw- en houtexport van de vier landen klokt af op 21.229.222.000 euro, richting Europa. Ook dieren sterven natuurlijk van het in Europa verboden vergif. Zo krijg ik juist een bericht binnen dat in de Pantanal twee dode panters en 17 andere dieren zijn gevonden. Vergiftigd.

Agro-ecologie is de weg, al zal deze optie niet alles oplossen. Er is ook politiek werk nodig, zowel in Brazilië als in Europa.

Chapecó, 27 mei 2022.

Ipê (Iep): hoofdstad van de agro-ecologie

Met een bus om 6u. ‘s ochtends naar Caxias do Sul. Daar wachten twee mensen van Fetraf deelstaat Rio Grande do Sul me op. We rijden door naar Ipê, een stadje in de bergen boven Porto Alegre.

In de voormiddag bezoeken we een interessante boer, Vilmar Menegat, die de traditie van agrobiodiversiteit probeert te behouden. Het bedrijf heeft 53 hectaren, waarvan 30 % oorspronkelijk bos.

Hij stimuleert andere boeren om het erfgoed aan zaden te behouden. Ze komen bij hem om hun zaden te verwerken. Toch gaat het achteruit. Tien jaar geleden waren er in de streek bijvoorbeeld nog 150 soorten bonen en 20 soorten mais. Hoeveel daar nu van over is, is niet geweten. Er is nu geen ondersteuning meer van de overheden. De plakkaat Ecoforte aan de opslagplaats van het bedrijf is nog een herinnering aan de ondersteuning in het verleden.

In de handel worden maar enkele soorten meer gebruikt. Het is te vergelijken met de meer dan 10.000 soorten rijst in Azië. Nu schieten er maar een klein deeltje van over. (Internationale) handel houdt niet van diversiteit. Te omslachtig.

Vilmar houdt zich niet alleen met ‘sementes crioulas’ bezig, maar doet in een deel van zijn bos ook aan silvipastoril (agroforestry met dieren). De varkens, schapen en koeien kunnen er de vruchten opeten die van de bomen vallen; ook een enorme biodiversiteit: pinhão en tal van andere vruchten.

Er komt internationaal heel wat volk op af: uit 28 landen al. De meeste bezoekers zijn van Uruguay en Zweden. Zweden steunde namelijk zo’n projecten rond biodiversiteit in de streek.

Nadien bezoeken we Econativa. Preservar & alimentar (behouden & voeden). Het is een coöperatief die biologische en agro-ecologische producten vermarkt. Ipê wordt in deze deelstaat dan ook de hoofdstad van Agro-ecologie genoemd.

Mística +

‘s Namiddags nemen we deel aan de algemene vergadering van het plaatselijke syndicaat. Zoals altijd bij zo’n bijeenkomsten van volksbewegingen in Brazilië begint de activiteit met een ‘mística’. Deze keer brengt de vrouwengroep bezinning binnen in de groep. Maar dan gebeurt iets vreemds dat Vlaamse deelnemers niet meteen verstaan. In tegenstelling tot de Belgische Boerenbond, die zich ‘christelijk’ noemt, is dit boerensyndicaat, onderdeel van Fetraf-Gaúcha, een linkse vakbond. Het is niet evident om in deze streek vernieuwend te werken, want Bolsonaro scoorde hier bijzonder goed. In Nova Padua zelfs met meer dan 90 %. In elke gemeente zie je dan ook propaganda voor Bolsonaro, met het gekende riedeltje: ‘Deus-patria-família’ (God-vaderland-familie).

Wat was dan het vreemde? Een linkse pater Capucijn krijgt het woord. Hij eindigt met een Onze Vader en een Weesgegroet. Onbegrijpelijk voor geseculariseerde Vlamingen. Wat het nog straffer maakt, is het contrast met het einde: dan wordt met ieders vuist omhoog opgeroepen tot organiseren en strijden. De mística had ik al talloze keren meegemaakt. Is meestal erg inspirerend, maar samen het Onze Vader en Weesgegroet bidden was voor mij toch nieuw. Misschien heeft het te maken met het feit dat bijna 100 % van de leden van Italiaanse afkomst is.

Erechim en omstreken

De tweede dag trekken we er op uit, richting Erechim. Ook in de bergen. Dankzij de bergen, zowel in Ipê als in deze streek kan het koppel soja/mais niet zo doordringen en de gronden inpikken. De kleinschaliger familiale landbouw blijft hier behouden.

Ook in deze streek organiseren ze zich goed. We gaan eerst de coöperatief Cooperfamília bezoeken. De boeren van het syndicaat verkopen er hun producten en de coöperatie levert ze, o.a. voor schoolmaaltijden in 50 scholen in de omtrek. Ze gaan namens de boeren ook naar markten in Porto Alegre en andere steden. Zo verzetten ze jaarlijks 50 ton, zowel biologisch als conventioneel.

Fetraf heeft hier in 23 gemeenten een syndicaat. In twee gemeenten hebben ze een afdeling, waar ze zaaizaad (mais en haver) en ander materiaal verkopen. Ze hopen dit ook in de andere gemeenten te realiseren. De regering Bolsonaro wil vakbonden zien verdwijnen. Daarom is het belangrijk dat ze zich goed organiseren en o.a. via coöperatieven geld binnen krijgen.

Roepers

Nadien rijden we naar één van die gemeenten, Itatiba do Sul. Een gemeente met 50 agro-ecologische boeren. Omdat het zo’n kleine bedrijven zijn, wil de vrachtwagen voor de melk niet meer langs komen. Ook voor het kweken van varkens worden ze uitgesloten. Voor hen is agro-ecologische landbouw een uitweg en een goed verdienmodel. Ook zij verzetten 50 ton biologische producten per jaar.

Mijn chauffeur is zelf een biologische boer. Hij is 26 jaar, maar tegelijk vereador (schepen) van de gemeente en president van het plaatselijke syndicaat. Ik vraag hem waarom hij altijd zo roept in de auto. Mijn oren doen er pijn van. Zijn antwoord: ‘Ik ben van Russische afkomst en hier in de gemeente zijn nog heel wat mensen met Russische roots. Mijn vader is pastor van een Russische kerk. Ja, dat is onze cultuur. Wij roépen.’ Wel speciaal om dat te horen in de context van de Russische oorlog in Oekraïne. Gelukkig vindt hij het gedrag van Poetin onmenselijk.

We bezoeken een bedrijf met productie in een agroforestrysysteem. Tot bij hem komt een kleine vrachtwagen langs de zanderige slingerwegen. De producten uit de kleine vrachtwagen worden in Erechim in een grote overgeladen. Zo leveren ze zelfs aan scholen in São Paulo. Hij kan het hele jaar door leveren, al is het in de winter uiteraard wat minder. De tweede boer die we gaan bezoeken, kweekt 17 soorten Pitaya. Dat is een cactusachtige van Midden-Amerika, die nu in vele landen gekweekt wordt, tot in Japan toe. Het is een bijzonder sappige vrucht. Ik krijg er enkele mee.

Op naar Chapecó nu, in deelstaat Santa Catarina.

Luc Vankrunkelsven,

Chapecó, 25 mei 2022.

Laudato sí

Internationaal wordt deze dagen de Laudato sí week georganiseerd, met tal van interessante activiteiten. De historische, ecologische Encycliek van Paus Franciscus is een grote stap vooruit voor de zorg voor de planeet aarde en blijft na 7 jaar wereldwijd inspireren.

Assentamento

Zelf verblijf ik in Porto Alegre voor een debat en een bezoek aan geteisterde boeren van de assentamento (herverdeelde grond) Nova Santa Rita. De boeren produceren vooral agro-ecologische groenten voor de grootstad Porto Alegre. Ze dreigen echter hun certificaat te verliezen, daar op hun groenten gif terecht komt van hun ‘gebuur’, een fazendeiro met conventionele rijstproductie. Hij laat zijn immense gebied overvliegen met sproeivliegtuigen. Dat gebeurt onder wisselende weersomstandigheden. Als er wind is, vliegt veel gif over de groenten van de assentamento.

Sinds 2020 proberen ze dit juridisch aan te kaarten, want ze hebben steeds minder inkomen en vele gezinnen trekken weg. Ze kunnen dit niet langer aan.

Zoals meestal in Brazilië is de macht van de fazendeiro groter dan die van de kleinschalige, ecologische landbouw. Al wat hij doet, is illegaal, maar zijn lange arm werkt tot bij het gerecht en andere instanties. Als reactie op hun aanklacht, stuurt hij zelfs een taxi-vliegtuig op hen af om gif over de huizen uit te gieten. De kinderen die op dat moment buiten speelden, zijn geplaagd door huiduitslag en jeuk. Er wordt nog weinig gecontroleerd en beboet in Brazilië. Vele instanties van controle en inspectie zijn afgebouwd. Ook om de groenten te laten onderzoeken, moeten ze soms maanden wachten op de uitslag.

Hypocrisie van Europa

We zijn op bezoek met enkele professoren. De universiteiten hebben hier meestal een traditie van verbonden te werken met sociale bewegingen. Ook hier duikt nu een probleem op, ‘dankzij’ de regering Bolsonaro. Vroeger werd de rector van de universiteit verkozen. Nu wordt die van buitenaf, zonder verkiezing, opgelegd. Dat brengt natuurlijk heel wat interne spanningen mee, zodat er minder energie is om politiek betrokken te zijn.

We hebben een rondetafelgesprek. Prof. Larissa Mies Bombardi met haar ‘Atlas van de pesticiden’ wordt ter sprake gebracht. Omwille van haar werk kreeg ze doodsbedreigingen en vluchtte ze april 2021 van São Paulo naar Brussel. Ze blijft nog heel actief. Zo werd hier onlangs een artikel gepubliceerd n.a.v. een studie die ze deed voor ‘Friends of the Earth Europe’. Titel: ‘Elke twee dagen sterft een Braziliaan van het gifgebruik’. Larissa heeft het over ‘Moleculair kolonialisme’. In Europa wordt door Bayer, BASF en Syngenta gif geproduceerd dat in de Europese Unie verboden is om in de landbouw te gebruiken. Het mag wel geproduceerd worden en geëxporteerd. Van Europese hypocrisie gesproken, als je bedenkt dat de Europese Commissie het prima voorstel deed om tegen 2030 voor 50 % minder pesticiden te gebruiken. Mooi wetsontwerp, maar ondertussen heeft de Brazikiaanse regering anno 2021 499 nieuwe vergiften aanvaard.

Een ander voorbeeld van tweeslachtigheid: Europa is tegen de doodstraf, maar het gif dat in de Verenigde Staten bij executies gebruikt wordt, wordt wel in Europa geproduceerd…

‘s Avonds hebben we een interessant debat in de Federale Universiteit van Porto Alegre. Over de handelsovereenkomst Europese Unie-Mercsosul. Zullen deze perverse, koloniale praktijken nog toenemen of verminderen?

Porto Alegre, 23 mei 2022.

Braziliaanse wortels

66 jaar mogen worden in Rio de Janeiro is een feest, zeker in de hoge buurt Santa Teresa. Meer dan 100 jaar bracht een Belgische tram toeristen naar boven. Enkele jaren gebeurde er een dodelijk ongeval. Sindsdien is er een nieuwe tram, maar volgens het oude concept.

Het is hier een uitgangsbuurt, maar er zijn ook heel wat alternatieven. Bijvoorbeeld het centrum van de Movimento dos Pequenos agricultores (Beweging van kleine boeren, een zus van MST). We gaan er voor de verjaardag ontbijten. De moeite. Ook zij willen, zoals in Recife de band met de stad herstellen, maar hier hebben ze niet alleen een winkeltje. Ze hebben regelmatig een markt en bieden een rijk gevuld ontbijt aan. Bij elk onderdeel van het buffet ligt een tekstje met uitleg bij wie het geproduceerd is.

In het boek ‘Oases. Grond-kracht voor een nieuwe lente’ schreef ik in Rio de Janeiro al eens over de opgang van stadslandbouw. Een citaat: “Stadslandbouw in en in de onmiddellijke omgeving van steden is een opkomend wereldwijd fenomeen. In Europa, met het opkomen van ‘lokale voedselstrategieën’, Community Supported Agriculture (CSA), etc. . In de Amerika’s. In Afrika. In Azië vooral. Het is geen marginaal fenomeen meer. Al in 1999 schatte de FAO dat 800 miljoen mensen bij het verschijnsel betrokken zijn, wat staat voor 15 % van de wereldvoedselproductie. Dat is ondertussen vast nog in belang toegenomen. Het gaat om miljoenen ex-boeren die in de wereldsteden samenklitten. Ze willen grond onder de voeten voelen en de vrucht van hun eigen handen kunnen eten. Via voedsel wordt sociale cohesie opgebouwd of hersteld. Bovendien is het voor velen een enorme kostenbesparing of een extra (klein) inkomen. Het verdient in dit ‘internationaal jaar van de familiale landbouw’ en ‘het Europees jaar van de voedselverspilling’ meer dan de nodige aandacht van het publiek en van de beleidsmakers. Tot 1/3 van het voedsel in de wereld wordt in de verschillende schakels van de geïnternationaliseerde voedselketen tot in onze ijskasten verspild. Deze stadsmensen, die zelf in precaire omstandigheden aan landbouw doen, zullen zich niet zo rap aan verspilling van hun producten bezondigen.

Zo is er het wervende voorbeeld van de stadslandbouw van de ‘Maciço da Pedra Branca’, in het hartje van de metropool Rio de Janeiro. Ongeveer 120 stadsboeren zijn er actief.”

En verder, onze Wervelprof. Hubert Gulinck:

“Neo-ruraliteit

In ons eigen land heeft Prof. Hubert Gulinck het over ‘neo-ruraliteit’, één van zijn zalige neologismen: “Neo-ruraliteit is terug met de voeten op de grond, al is het in de eerste plaats een theoretisch concept. Het gaat om personen, gemeenschappen of bedrijven die de grond gebruiken als substraat voor hun handelen, maar op een duurzame wijze. Voor welk handelen? Een nuttig begrip hierbij is ‘ecosysteemdiensten’, gelanceerd in de Millenniumdoelstellingen van de Verenigde Naties. Ecosysteemdiensten gaan over voedselproductie, wateropvang, biodiversiteitsbeheer, klimaatkoeling en – in de tweede plaats – de daaraan gekoppelde culturele diensten.

Het betreft alle diensten die een maatschappij kan waarmaken, dankzij haar natuurlijk substraat (= de grond), of deze nu voorkomt in de Hongaarse poesta, in onze leemstreek of in het midden van een grootstad. Hiermee doorbreekt de term neo-ruraliteit de kunstmatige scheidingslijn tussen stad en platteland. Die scheidingslijn is pervers omdat ermee gesuggereerd wordt dat diverse ecosysteemdiensten (of “grond-diensten”) niet in de stad thuishoren. Er heerst een culturele dominantie van de stad over het platteland, terwijl er in de stad ook vormen van ruraliteit met ecosysteemdiensten mogelijk zijn. Het meest sprekende argument om die neo-ruraliteit te duiden zijn de nieuwe vormen van stadslandbouw die wereldwijd wortel schieten. Eigenlijk is het een terug aansluiten bij een eeuwenlange traditie. Bekijk de stad Leuven op de Ferrariskaarten (1770). Heel Leuven was dooraderd met tuinbouw en andere vormen van landbouw. Uiteraard zijn onze steden veel meer verdicht en versteend dan vroeger, maar dat belet niet dat we die steden ook meer en meer als levend substraat moeten zien.”

Raizes do Brasil

Het project van de MPA heeft de welluidende naam ‘Raizes do Brasil’ (Braziliaanse wortels). Het voedsel is geworteld in de buurt van de grootstad Rio. Het ontbijt en de winkel situeert zich in een majestueus huis van 1871, nog net in de tijd van de slavernij dus. Met wortels in deze slaventijd staan nu vrije mensen op om de stad te voeden. Voeden op basis van agro-ecologie. Er hangen diverse vlaggen, o.a. ‘Geen agro-ecologie zonder feminisme’. Inderdaad, het zijn dikwijls de vrouwen die de kar trekken.

Luc Vankrunkelsven, Rio de Janeiro, 21 mei 2022.

Lombada

Het was vandaag geen dag om als ‘Ambassadeur van de grootouders voor het klimaat’ fier op te zijn. Na twee dagen Recife met een debatavond in een stadscentrum van MST reis ik met een vliegtuig via Fortaleza naar Belo Horizonte. 1000 kilometer met een bus zie ik zitten, maar 2 à 3000 km. is wat veel.

In de luchthaven van Belo Horizonte komt een chauffeur van het Instituto Federal van Zuid Minas Gerais me ophalen. Ik durf niet te schrijven hoeveel kilometer hij voor mij op de teller heeft. Ik voelde me als een koning of een premier met een chauffeur.

Het is toch wel een vreemde situatie: President Bolsonaro vindt Universiteiten en Institutos Federais maar broeihaarden van links verzet. Daarom stroomt er al jaren minder geld naar het onderwijs, maar de chauffeurs blijven in dienst en moeten nog van hot naar her rijden.

Elektronisch alternatief?

Rond Belo Horizonte staan we lang in de file. Vrachtwagens rijden het land voortdurend op en af. Auto’s doen allerlei pogingen om vooruit te komen. Een vergelijking met de ring rond Brussel of Antwerpen is vlug gemaakt, met één groot verschil: honderden moto’s slalommen tussen de camions en auto’s. Ongevallen verzekerd.

Als we het binnenland rond Rio Pomba naderen, nemen de lombada’s toe. Een ‘lombada’ heeft niets met de populaire dans ‘lambada’ van de jaren ‘80 te maken, al is het voor de chauffeurs wel wat dansen. Een lombada is een bermpje dat op de weg is gelegd. Je hebt er officiële (door de overheid aangelegd) en informele, door plaatselijke bewoners op- en aangelegd. Meestal wordt de lombada lang van tevoren aangekondigd. Het verkeer begint te vertragen om de as van het voertuig niet te breken. Na de lombada wordt meestal snel terug gas gegeven. Bij de vrachtwagens vliegt dan een zwarte roetwolk in het rond. Je kan je afvragen of dat voor de plaatselijke bevolking die de lombada’s wil, wel zo gezond is. Dat is de gezondheidskwestie op korte termijn. De gezondheidskwestie op lange termijn is de klimaatverandering. Bij het snel optrekken van een auto wordt extra benzine of diesel verbrand.

Wat je wel ziet opkomen, zijn de radars: elektronische lombada’s. Het verkeer vertraagt dan ook om geen boete te krijgen, maar er moet minder geremd en terug gas gegeven worden. Laat dit stukje een pleidooi zijn voor deze elektronische oplossing…

Biodiesel en ethanol?

Brazilië is sinds de jaren ‘70 van de twintigste eeuw het land van ethanol uit suikerriet en sinds 2005 van biodiesel uit soja. De boeren antwoorden me hier telkens dat ze soja telen voor het veevoer van Europa en China. Biodiesel, 540 liter per hectare, is maar een bijproduct. Van één hectare suikerriet kan 6000 liter ethanol gemaakt worden. Toch ben ik verre van een propagandist van ethanol uit suikerriet. Het gaat om groene woestijnen van riet, dat bovendien in handen is van een kleine elite. Kleine boeren hebben meestal ook een hoekje suikerriet staan, zoals vroeger in onze streken de boeren een kemphoekje hadden. Er zijn indertijd in Brazilië voorstellen geweest dat de boeren kleinschalig ethanol zouden maken voor hun eigen tractor en auto, zoals in Europa boeren dat met hun eigen koolzaad zouden kunnen doen. Door de suikerrietlobby zijn die kleinschalige initiatieven nooit van de grond gekomen.

De vraag is nu wel of de biodieselfabrieken zullen kunnen blijven draaien, nu de oorlog in Oekraïne de markt van zonnebloemolie verstoord heeft. Er is wereldwijd meer vraag naar palmolie en sojaolie voor gebruik in de keuken en in frietfabrieken, waar België zo fier op is.

Tijdens de eerste ontmoeting met studenten en professoren in Rio Pomba ontwikkelt zich een interessant gesprek over de hoognodige energietransitie. Energie uit soja, mais en suikerriet wordt niet als de weg van de toekomst gezien. Wat met de tarwe in Europa? 70 % gaat naar de veevoeding en van de resterende 25 % gaat nog eens 3 % naar ethanol.

Als er oorlog komt tussen de motor en de maag, wie gaat dan winnen?

Luc Vankrunkelsven, Rio Pomba, 18 mei 2022.

Brazilië: wereldkampioen in ongelijkheid

De reis Barreiras-Salvador da Bahia loopt niet erg vlot. Plots komt er rook aan de achterkant van de bus. We moeten onderbreken. Gelukkig zijn de Brazilianen soepel wat uren betreft. We komen met twee uur vertraging aan.

Voormiddag: een interessant gesprek met studenten en professoren van de Universiteit van Deelstaat Bahia; namiddag met de geografen van de Federale Universiteit in Salvador.

Een cluster van complexe problemen

Tal van problemen passeren de revue: de actualiteit van grilagem (illegaal innemen van publieke gronden), watergebruik door de immense soja- en andere vlaktes tegenover het tekort aan water in de steden, het overvloedige pesticidengebruik, het feit dat om de twee dagen een Braziliaan van dit gif sterft, natuurlijk ook de ontbossing en vernietiging van ecosystemen, verjagen van volkeren en toename van geweld.

Grilagem en ontbossing: de nieuwe directeur van het advocatenbureau AATR (Associatie van advocaten van plattelandsarbeiders) (1) is er bij. Hij doet een lang verhaal, o.a. over het feit dat grilagem niet iets van de voorbije eeuwen is, maar heel gesofiticeerd gebeurd in de 21ste eeuw. Sinds 2000 is er in de Cerrado (vooral MATOPIBA: deelstaten Maranhão, Tocantins, Piauí, Bahia) tot 23 miljoen hectare illegaal ontbost en ontgonnen. Ongeveer 1 miljoen hectare per jaar. Advocaten van de ‘andere’ kant en allerlei administratieve bureaus werken hieraan mee. Jammer dat de Europese Commissie in haar wetsvoorstel over stoppen met overzeese ontbossing, de savannes vergeet. De druk zal dus nog toenemen op Cerrado en op de Afrikaanse savannes.

Water: klimaatverandering en watertekorten maakt in Brazilië veel slachtoffers, zowel in de wereld van de familiale landbouw en in de precaire toestand van watervoorziening in de steden. In de bewustwording zou je kunnen stellen dat één grote fazendeiro met tienduizenden hectares aan monocultuur soja en mais evenveel water verbruikt als een grote stad, bv. Salvador da Bahia.

Pesticiden: de moedige Prof. Larissa Mies Bombardi gaf in 2019 haar ‘Atlas van de pesticiden’ (2) uit. Ze werd met de dood bedreigd, zoals zovele professoren en activisten in Brazilië. Ze vluchtte in april 2021 met haar twee zoontjes naar Brussel. Sindsdien hebben we veel contact met elkaar. In haar toespraken heeft ze’t o.a. over ‘moleculair kolonialisme’: Europese bedrijven zoals Bayer/Monsanto, BASF, Syngenta mogen gif produceren dat niet in de Europese Unie mag gebruikt worden, maar wel geëxporteerd naar bv. Brazilië. Van hypocrisie gesproken.

Verjagen van gezinnen en volkeren. Iemand stelt me de vraag of de Wereldbank en Westerse banken mee achter het uitdrijven van gemeenschappen zitten. Hier heb ik niet meteen een antwoord op, maar één van de oudere deelnemers reageert terecht: “Het gaat niet zomaar over verdrijving van deze mensen, maar om de onteigening van hun territorium, hun sociale contacten, hun cultuur, hun geloof. Het geweld neemt hand over hand toe. De Pinksterkerken spelen daar een vuile rol in. Ze zijn soms geliëerd aan milities, die het gemunt hebben op de inheemse volkeren, de Quilombos (afstammelingen van Afrikaanse slaven) met hun religie (Candomblé en Umbanda) en capoeira. Voor deze bizarre kerken zijn dat duivelse praktijken. Je kan het wat vergelijken met de acties van IS tegen de ‘ongelovigen’ of wat nu gebeurt in Oekraïne. Metropoliet Kyrill van Moscou vindt deze oorlog gerechtvaardigd, want het Westen (en ook Oekraïne) staat voor homoseksualiteit en gayparades. President Bolsonaro heeft ook zijn milities en voelt zich gesterkt door de aanpak van Rusland in Oekraïne. Bolsonaro wordt, ondanks zijn krankzinnig beleid, recht gehouden door het leger, de Pinksterkerken en de agrobusiness. Ja, zelfs een deel van de zwarte vrouwen, die gebrainwashed zijn door die rare kerken, steunen hun racist Messias Bolsonaro. Het BBC-verhaal moet wel wat genuanceerd worden. Het gaat om een minderheid. Bovendien stappen momenteel miljoenen leden uit de Evangelische kerken.

Beweging van mensen zonder dak

We gaan de tweede dag naar een Quilombo (3) van de MSTB: Movimento sem Teto da Bahia (Beweging van daklozen in Bahia). In Salvador is zich met de auto verplaatsen pure waanzin. Tussen de permanente files, waar de mensen elkaar voortdurend agressief de loef afsteken, slingeren de moto’s zich doorheen. We stoten op één van de vele ongevallen met moto’s. Blijkbaar hebben ze hier in Salvador nog nooit van opwarming van de aarde gehoord. Iedereen blijft hier maar de auto rond puffen. In China zijn de brommers tenminste al elektrisch.

Quilombo Paraïso is één van de vele bezettingen van deze nieuwe beweging die in 2003 ontstond. Ze zijn verbonden met MST, de landlozenbeweging, maar zijn niet zo hiërarchisch gestructureerd. Ze hebben wel hetzelfde streefdoel: occupar-organisar-resistir (bezetten-organiseren-weerstand bieden). Zoals vele volksbewegingen hebben ze hun wortels in de CEBs, de christelijke basisbeweging. Terwijl MST quasi leninistisch van bovenaf georganiseerd wordt, werkt de beweging van daklozen eerder horizontaal. Er is wel een coördinatie tussen de verschillende groepen. Hetzelfde geldt voor de Teia dos povos, Web van volkeren, dat zich in 2010 van MST heeft afgescheurd omwille van de te verticale aanpak. MST is bijna als een leger georganiseerd en dit gecontesteerde model brengt wel vele resultaten voort. Het web van de volkeren verbindt vooral Quilombos en inheemse volkeren.
MSTB wordt vooral getrokken door sterke vrouwen. Ze worden in hun strijd ondersteund door een parlementair van PSOL. Daar ze in beschermd natuurgebied zitten, hebben ze een agroforestryproject. Om het individualisme te overstijgen en om gezond voedsel te hebben, wordt binnenkort in Salvador begonnen met twee gemeenschapsgroentetuinen per jaar. Vanuit stad Diest zal dat hoogstwaarschijnlijk gefinancierd worden. Enkele dagen geleden kwamen er machines binnen gekomen om een collectieve wasplaats te organiseren. Er is een grote woningnood voor zulke arme mensen in de megasteden. Toch moet ik ook denken aan de lange wachtlijst van sociale woningen in Vlaanderen. De ‘hardwerkende’, flamingante middenklasser vindt dat alles zo gesmeerd loopt in zijn regio. Niet dus.

We bezoeken later Avante, een oorspronkelijk plaatselijke organisatie die opkomt voor de rechten en opvoeding van kinderen,jongeren, vrouwen, families en professionals in de opvoeding. Avante bestaat nu 26 jaar en is werkzaam in verschillende deelstaten van Brazilië. We hebben een interessant gesprek over het taboe van incest in families. Door de pandemie is geweld en misbruik in gezinnen nog toegenomen.

Binnenkort komen professoren en activisten samen om een droom concreet te maken: een volksuniversiteit om al deze bewegingen te ondersteunen.

Oud-strijders

We bezoeken nog twee markante figuren: Paulo Rosa Torres en Eduardo Hoornaert. Paulo Rosa Torres is één van de stichters van AATR, de advocaten die het opnemen voor de verdreven gezinnen en volkeren. Ze bestaan nu 40 jaar, sinds 1982. Midden in de militaire dictatuur van de jaren ‘70 waren ze al bezig. Ze slaagden erin om met universiteiten samen te werken en zo heel wat jonge mensen, die rechten studeerden, bij hen op stage te krijgen. Da’s niet evident, want het is een job met doodsbedreigingen en effectief moorden. Aan de andere kant staan ook advocaten die het spel meespelen van het grileiros. Paulo was sterk bezig met de weerstand van de Quilombos. We wisselen elkaars boeken uit.

Eduardo Hoornaert was medewerker van Dom Hélder Câmara. Hij is een gehuwd priester van Brugge en is op zijn 91ste nog bijzonder helder. Hij steunt me als historicus al tweeëntwintig jaar, opdat ik in mijn kronieken geen historische fouten zou maken.

Nog een uitsmijter. Salvador is een stad van auto’s en veel plastic. Gelukkig zijn er kunstenaars die aan de kust allerlei standbeelden maken met plastic flessen om deze oeverloze vervuiling op de politieke agenda te zetten.

Luc Vankrunkelsven, Salvador da Bahia, 13 mei 2022, dag dat de afschaffing van de slavernij gevierd wordt, vooral door blanken. De betrokkenen zelf vieren het op 20 november, omwille van Zumbi dos Palmares.

(1) Zie de artikels ‘Landgrabbing en Capangas’ en ‘Europese pensioenfondsen beleggen in Cerrado-grond’; ‘Een wereld van verdoken slavernij’, Dabar, 2020.

(2) Zie ‘Circulaire economie met gif op ons bord’ in hetzelfde boek.

(3) Er zijn ongeveer 6000 Quilombos in Brazilië: afstammelingen van gevluchte Afrikaanse slaven in vorige eeuwen.

Stikstofdebat en de destructie in Brazilië

Deze Opinie schreef ik voor De Standaard, De Morgen en De Tijd, maar blijkbaar zijn de kranten niet in geschiedenis geïnteresseerd. Daarom publiceer ik het hier maar…

Terwijl ik, in het kader van internationale dialogen, op tournee ben in Brazilië, woedt in Vlaanderen het stikstofdebat. Vaak wordt vergeten dat de stikstof in de Vlaamse landbouw vooral gelinkt is aan de import van overzeese soja, vooral uit de Cerrado (de Braziliaanse savanne). Wat ook vergeten wordt, is de geschiedenis. Hoe is het zover kunnen komen? Gelukkig zijn er voorbeelden waarbij soja vervangen wordt door gras-klaver, zoals op de boerderij van de abdij van Averbode.

Omdat het historisch inzicht zo ontbreekt, stel ik voor om even mee in de recente geschiedenis te duiken.

1962

Na de Tweede Wereldoorlog wilden we in Europa geen honger meer. Het Amerikaanse Marshallplan heeft met voedselhulp daartoe bijgedragen, maar daar ga ik nu niet dieper op in. Vanaf 1957 is met het Verdrag van Rome het landbouwbeleid het cement van de Europese Gemeenschap, nu EU. Anno 1968 lanceerde landbouwcommissaris Sicco Mansholt zijn beruchte plan. Tussen deze twee data in zit 1962: een schot voor de boeg van het Europese beleid. De toenmalige GATT (General Agreement on Tariffs and Trade), nu WTO (World Trade Organisation) werkte in rondes: de Kennedyronde, de Uruguay-ronde, etc. Van 1960 tot 1961 liep de Dillon-ronde.

VS-Europa

De onderhandelingen betroffen toen nog vooral de Verenigde Staten en Europa. De VS waren niet enthousiast dat de toenmalige EEG zijn landbouw ging beschermen/opbouwen met een prijs- en marktbeleid. Ze aanvaardden het toch, op voorwaarde dat oliehoudende zaden zonder tarieven en zonder quota onze havens zouden mogen binnen vloeien. Merk op: nergens in de teksten staat ‘soja’, terwijl deze wonderboon zowel olie als eiwitten in zich draagt.

Vanaf 1962 begon deze boon onze Europese havens binnen te stromen, met Rotterdam (het ‘Gat van Rotterdam’) op kop. Van een kleine tonnenmaat in 1962 zwelde dit in de jaren ‘90 aan tot meer dan 40 miljoen ton. Momenteel gaat het ongeveer over 34 miljoen ton. Terwijl sojameel de eiwitcomponent in de veevoeding werd, werd mais de energiecomponent. Sinds de jaren ‘60 wordt hoe langer hoe meer mais in Vlaanderen, Nederland en Noord-Frankrijk ingezaaid. Op zich is er niets tegen deze twee planten. Soja is al 5000 jaar een heilige plant in China; mais is al duizenden jaren een heilige plant in Mexico. De eenzijdigheid van het koppel soja/mais is wel problematisch. Heel wat andere bronnen van eiwitten en energie werden door dit koppel weggeduwd.

Brazilië

1973 kende niet alleen een oliecrisis. Het werd ook een (nu vergeten) graancrisis, o.a. omwille van misoogsten en overstromingen in de Mississippivallei. Terwijl Europa ondertussen verslaafd was aan het Amerikaanse soja, werd deze toevoer abrupt gestopt. De Braziliaanse dictatuur rook mogelijkheden en begon met een groots sojaprogramma in hetzelfde jaar, o.a. om de Cerrado te ‘ontsluiten’. Met de Groene Revolutie in de jaren ‘60 was de opgang van soja in Zuid-Brazilië al begonnen, maar deze Europese opportuniteit maakte dat gaandeweg ongeveer alle ecosystemen en inheemse volkeren in Brazilië er moesten aan geloven. Niet alleen de Cerrado is nu al voor 54 % vernietigd; het Amazonegebied voor 20%. Momenteel komt 20 miljoen ton van de 34 miljoen ton uit Brazilië, vooral uit die Cerrado, een uniek gebied van 2 miljoen km2, dat meer dan 45 miljoen jaar oud is.

De laatste jaren is de overzeese import een beetje gezakt, omdat de prijs begint te stijgen. Reden? China werkt op de wereldmarkt als een stofzuiger voor soja. De helft van de varkensvleesconsumptie situeert zich namelijk in China. De Chinezen, 20 % van de wereldbevolking, hebben maar 6 % van het wereldlandbouwareaal en 6 % van het zoete water. Zij kopen dus soja op in de VS, Brazilië, Argentinië, Paraguay. Braziliaanse fazendeiros en Chinezen ontmoeten sinds tien jaar elkaar in Afrika, soja inzaaiend voor Eurazië.

Omwille van de hoge prijzen, is er nu op Europees niveau heel wat onderzoek om eigen soja in te zaaien. Gelukkig is er nu ook terug oog voor andere eiwitbronnen.

Samenhang

Wat heeft dit sojaverhaal nu te maken met het stikstofprobleem? Het overzeese veevoer wordt deels vlees, maar vooral mest. Stikstof. Door deze import kunnen wij in Vlaanderen ‘grondloze’ varkens houden, terwijl in Brazilië landloze boeren, inheemse volkeren en traditionele gemeenschappen worden opgejaagd. België kan zo voor 261% zelfvoorzienend zijn in varkens en sinds het afschaffen van het melkquotum in 2015 kon de melkveestapel ongebreideld groeien, met zuivelprijsinstorting en meer stikstof tot gevolg. De vlees- en zuivelconsumptie trekt in Azië aan en Vlaanderen wil daar een graantje van mee pikken, maar dat valt nogal tegen. Omwille van bv. Afrikaanse varkenspest wordt de Chinese markt regelmatig afgesloten voor varkensvlees uit onze regio’s.

Onze exportlandbouw is gestoeld op import uit overzeese gebieden. De ecologische kringlopen zijn in Brazilië en co onderbroken, maar bij ons evenzeer. Grondconcentratie in handen van een kleine elite bedreigt het leven en de toekomst van miljoenen mensen. Ook hier moeten bedrijven alsmaar groter worden en neemt de grondconcentratie toe. Ginds verarmen de gronden en wordt vanuit vliegtuigen Europees gif over de immense vlaktes en volkeren gestrooid. Europees gif dat in Europa verboden is, maar nog wel geproduceerd en geëxporteerd mag worden. Terwijl ginds verwoestijning toeslaat, verzuipen wij hier in de mest, alle mestverwerkingsinstallaties ten spijt. Dit landbouwmodel, met verkwisting van veel energie voor import en export, is niet langer houdbaar. Het moordt boer en boerin uit. Tegelijk zet het een enorme druk op de weinige biodiversiteit die ons nog rest.

Luc Vankrunkelsven,

Barreiras, 10 mei 2022.

Landbouw is ons leven

De nachtrit van Pirenópolis naar Barreiras is niet simpel. Omwille van de airconditioning is het bijzonder koud in de bus. Slapen is er deze keer niet echt bij.

Tegen de ochtend bereiken we Bahia en vóór de stad Luis Eduardo Magalhães wordt de sojaramp weer zichtbaar. Het doet pijn aan de ogen. Immense vlaktes vol mais, nadat de soja al een tijdje geoogst is. Die verschrikkelijke eenzijdigheid soja/mais, waar we wereldwijd mee opgescheept zitten! Af en toe zie ik nog een plukje Cerrado of wat bomen…, in de hoop dat het geen Eucalyptus is, want dat is al even vernietigend als soja/mais. Die restanten van Cerrado troosten me.

In de sojastad zijn ze alle aanwezig, de multinationals Cargill, Syngenta en co. De voetafdruk van de Paranáenzers is ook hier weer aanwezig. Het zijn de Gaúchos van Rio Grande do Sul en de ex-boeren van Paraná, die je telkens hogerop in Brazilië tegenkomt in het verbond van de vernietiging. In dienst van het internationale kapitaal dat Brazilië leegzuigt. Kolonialisme is nog brandend actueel. Prof. Larissa Mies Bombardi noemt het ‘moleculair kolonialisme’, want veel gif van Bayer, BASF en Syngenta is in Europa verboden, maar ze mogen het wel nog produceren en exporteren. Bijvoorbeeld naar Brazilië, de grootste afnemer van gif ter wereld. Je ziet dan hier langs de weg ook grote pancartes met reclame i.v.m. oncologie. Ja, de gevallen van kanker nemen in deze streken jaar om jaar toe. Niet toevallig.

Paradijs

We stoten zelfs op een benzinestation met de welluidende naam ‘Paraíso’. Het is helemaal geen paradijs meer dat door Messias Bolsonaro uitverkocht wordt. Tussen de vele vormen van propaganda staat ook een plakkaat van de president: “God zegene onze familie en Brazilië. Steun onze president Bolsonaro.” Altijd moet ‘God’ erbij gesleurd worden met dan de beeltenis van de president him self. Wat verder afficheert een firma: ‘A agricultura é nossa vida’ (Landbouw is ons leven). Klopt, maar ‘dé’ landbouw bestaat niet. Over welke landbouw hebben we’t dan? De vernietigende vormen van landbouw die hier om zich heen grijpen of herstellende landbouw? De holistische landbouwvormen van de inheemse volkeren en andere traditionele gemeenschappen?

Bij aankomst blijkt dat in dezelfde bus een prof van Columbia zit. Ze moet morgen op dezelfde virtuele conferentie spreken. Een conferentie over de impact van soja, het verjagen van gemeenschappen, geweld op het platteland, weerstand van de betrokken volkeren. Het is dankzij de moedige inzet van geografen van de universiteit hier in West Bahia, dat deze conferentie mogelijk is: I° Colóquio de Diálogo de Saberes: Territórios Vividos (Eerste colloquium van dialoog over wijsheden. Levende Terroirs). Je kan ze nog volgen op youtube. Na de conferentie volgt er nog een literaire avond in de stad, n.a.v. van mijn boeken. Dat was me nog nooit overkomen. Het werd een inspirerende avond.

Omwille van Moederdag gaan we samen aan een rivier in São Desidério middagmalen. Voor een Vlaming is de oppervlakte van deze gemeente nogal duizelen: 15.157 km2. Ongeveer de helft van België.

Ecovila en Fundifran

De dag na de virtuele conferentie, gaan we met een groep een Ecovila bezoeken. Naar hun zeggen: de eerste in West-Bahia. Als reactie op de alomtegenwoordige macht van de agrobusiness kochten ze met 30 mensen 29 hectare land. Als antwoord op de toenemende individualisering willen ze dit stuk Cerrado samen beheren met vormen van agroforestry en samenwerken (de ‘mutirão’ /samenwerking van het verleden, dat op de achtergrond geraakt is).

Onderweg wordt nog ttragedie verteld van een jonge professor. Hij deed studies over residus van gif in vissen; gif dat zelfs in Brazilië verboden is. Hij bracht de resultaten van zijn studie in de les, waar heel wat zonen zaten van fazendeiros, die de streek met soja vergiftigen. Prompt kreeg hij doodsbedreigingen en moest hij hals over kop vluchten. Er is een strijd (een oorlog?) gaande tussen zij die agricultura familiar ondersteunen en de almacht van de agronegócio. Het is hier aangeraden om zulke studies anoniem te publiceren of je krijgt met zulke vervolgingen te maken. Het is te vergelijken met de situatie in Rusland, waar de oorlog in Oekraïne geen oorlog mag genoemd worden. Doe je dat wel, dan krijg je grote problemen.

Als afronding hebben we een rondetafelgesprek met mensen van de Ecovila en een vertegenwoordiger a ‘Fundifran’, een NGO die al 50 jaar opkomt voor de gezinslandbouw, agro-ecologie, moedig tegen het geweld in. De organisatie ontstond in 1971 in de schoot van de katholieke kerk. Tijdens de militaire dictatuur was de kerk de enige plek waar het volk zich kon organiseren. De organisatie ontstond in de streek van de Rio São Francisco. Vandaar ‘Fran’ in de naam. Het goed dat de ‘oud-strijders’ van de jaren ‘70 de jonge enthousiastelingen van 2022 kunnen inspireren.

Op nu naar Salvador da Bahia: meer dan 900 kilometer nachtbus. Een immense deelstaat in Brazilië. Hopelijk is het tijdens deze rit minder koud.

Barreiras, 10 mei 2022.